From the uLearn16 blog: a review by Nichole Gully of Charisma Rangipunga’s presentation – Thurs 6 October 2016
Kei te kapakapa rānei te ngākau o te reo Māori? E kai ngā mata i te rā!
I tatū atu a Charisma Rangipunga nō Ngāi Tahu, Ngāti Kahungunu, Taranaki ki uAko2016 e wānanga ai i te oranga rānei o te reo Māori. Hei tā Charisma, e hia kē nei ngā ara kua whāia hei whakarauora i tō tātou reo engari he haere kurī noa iho ērā haerenga, kua ora ake rānei tō tātou reo i aua mahi? Ko te whāinga o te kauhau kia matua mōhio te hunga whakarongo ki ngā āhuatanga o tō tātou reo Māori me tōna ora i tēnei ao hurihuri, hei āwhina i te hunga e ngākau nui ana ki te reo i ā rātou mahi. I whakaoreore i a Ngākau, i a Hinengaro kia aro ki ngā mahi whakarauora reo, kia whai whakaaro hoki ki te wāhi ki tēnā, ki tēnā o tātou i ēnei mahi.
Aua atu ngā mahi rangatira a Charisma Rangipunga hei whakarauora i te reo Māori. I te uepū whakarauora i te reo o Ngāi Tahu mai i ngā tau 90. Ko ia tētahi o ngā tino ringa tōhaunui i kōkirihia te rautaki Kotahi Mano Kāika, Kotahi Mano Wawata mai i te tau 2000. He Kaikōmihana a Charisma i Te Taura Whiri i te Reo Māori, ā, i te kāhui i kawe nei i Te Ture Reo Māori 2015. Ahakoa te hekenga o te werawera, ko tāna, kāore he mahi tua atu i te mahi hākui me te whāngai i te reo i te kāinga. Kāore hoki he wāhi i kō atu i te kāinga hei whakarauora i te reo. Kei pōhēhē Ngāi Tātou, mā te kura te reo e whakarauora, ka ora rānei i te marae. E hē!
He māmā a Charisma o ngā makimaki tama e toru, 17, 10, e 8 ngā pakeke. He reo Māori te reo i te kāinga pō noa te ao, ao noa te pō. Heoi, ki tā Charisma, ehara rawa te whāngai reo i te kāinga i te mahi ngāwari. Kia aro mai ana poai, me ū ki te reo o nāianei tonu, me mārama tana reo ki a rātou, me whai rautaki hoki ia e manawareka atu ai ngā tama ki te kōrero Māori hoki rātou ki a rātou, ki te hapori arero Māori. Hei tā i te pikitia, i kōrero ia mō te hararei ā-whānau ki Tahuna, ki ngā waka reti raima (luge) mahi ngahau ai i te taha o ngā tamariki. Tae rawa atu ki reira, ka raru katoa ia i te korenga o tana mōhio ki ētahi rerenga kounga nei kia Māori te whakaahua i ngā rerenga Pākehā nei:
- Son, don’t use your foot as a break.
- Did you see how I slid around the corner?
- Son, your big head won’t fit in the helmet, go ask for another one.
Ka pātai tana pōtiki, “Māmā, he aha tēnei mea te Gondola?” I whakautua tana pātai engari, kāore i a ia ngā kupu i hāngai ki ngā taputapu gondola, ngā kupu hei whakaahua i te hanga me ngā oro. I raru anō hoki ia i te taenga mai o te iwi Pokemon. Nā reira, ko tāna i ako ai, me āta whakarite rautaki e whakawhāiti ai i aua tū reo i mua noa atu i te haerenga.
Ko te Kahoot (kēmu 248488) te huarahi i ako ai ngā apataki o tēnei wānanga i ngā auheke me ngā aupiki o te reo Māori mai i te taenga o Ngāi Kiritea ki Aotearoa. He ā
ta titiro ki te heke o te kōrerotanga o te reo Māori. I matapakihia he aha ngā āhuatanga i tāmi ai i te kōrerotanga o te reo? I kōrerohia:
- Te heke haere o te taupori Māori i te whawhai, i te māuiui, i te aha, i te aha
- Te heke haere o te rahinga o ngā tamariki i kōrero Māori i roto i ngā tau, ināhea hoki i tīmata anō ai ki te piki
- Te whakakoretanga o te reo i ngā kura
- Te hua o te nuku ki ngā tāone nui o te motu
- Ngā pūrongo kāwanatanga i mea “Kāore ōna take” o te reo Māori ki te ao hou. The Hunn Report – me Pākehā te Māori. I whakamahia e ngā tari kāwanatanga katoa
- Te tau i takatū a Māori kia whai mana te reo Māori – 1975
- 1975 – Te wiki o te reo Māori (hei whakatenatena i te pai o te reo Māori)
- Te whakatū i ngā kura reorua hou (Ruātoki )
- Ngā iwi me ngā rautaki – Ko Raukawa te tuatahi – Whakatipu Rua Mano
- 1953 – 56% ngā tamariki kōrero Māori
- 1975 – 5% ngā tamariki whai reo Māori
- 1985 – Ko Te Kura Kaupapa Māori o Hoani Waititi te kura kaupapa Māori tuatahi.
I whakatūria ngā apataki 10 o te katoa o te rūma kia kite ā-kanohi, kia rongo ā-tinana, ā-whatumanawa anō hoki i ngā raraunga e hāngai ana ki te oranga o te reo o Māori, ka matapakihia ai ngā pānga o ngā raraunga.
- E 3 o te 10 e noho ana ki Tāmaki. 1 o te 10 e noho ana ki Ōtautahi. He aha ngā rautaki whakarauora i ēnei wāhi? E whaitake ana? Ka pēhea?
- 15% kāore i te mōhio nō hea rātou.
- E 3 o te 10 e mōhio ana ki te katoa o ā rātou pepeha.
Mena ko te marae te wāhi ka rangona te reo Māori, he aha te pānga o ēnei ki te oranga o te reo?
- E 6 o te 10 – kua tae atu ki tōna marae i tētahi wā nuku atu rānei – 4/10 kāore anō kia tae atu.
- E 3 o te 10 – te rahi kua tae atu i tēnei tau kua hori
- 15% kua tae atu ki tōna marae i tēnei 12 marama nui ake i te wā kotahi.
Mena ka riro mā ngā kura te reo e whakarauora, ka pēhea ēnei raraunga?
- E 2,500 ngā kura o te motu. Tōna 60 ngā kura rumaki (KKM+) taumata 1-2.
- 1 o te 10 ngā tamariki Māori e kuraina ana ki ngā kura taumata 1-2.
Mena kāore a Māori e tae atu ana ki te marae, ruarua noa iho ngā Māori e kuraina ana ki ngā kura arareo Māori, ki hea kē whakarauora ai, kōrero ai i te reo?
Tokohia ngā Māori e kōrero Māori ana?
- E 2 o te 10 ngā Māori e mea ana he āheinga reo Māori mai i te reo tapepe, kupu ruarua nei, tae noa ki a Tīmoti Kāretū.
- E 2% o te katoa o ngā kaikōrero Māori e kōrero Māori ana i te kāinga.
- E 4% e ruarua ana.
E hika mā, ko te nuinga o Ngāi Māori e kōrero Pākehā ana ki te kāinga. Ahakoa ngā kura, ngā whare wānanga, ngā reo irirangi, ngā pukapuka, te pouaka whakaata Māori, ko tātou katoa he kōrero Māori. Kei te kapunga o ngā ringa te oranga rānei? Ki te kore koutou e whakahoki i tō koutou reo ki ō koutou kāinga ake, ki ō tamariki, he aha te hua o tō koutou reo? Kaiako mā, he aua noa te mahi i te kura arareo Māori. E kai ngā mata i te rā!

Nichole Gully

Latest posts by Nichole Gully (see all)
- Engaging Māori students and whānau in future-focused education - October 18, 2016
- Kei te kapakapa rānei te ngākau o te reo Māori? E kai ngā mata i te rā! — Spotlight on Charisma Rangipunga - October 17, 2016
- How important is pronunciation anyway? How hard is it really? - December 12, 2014